Tradycje Bożego Narodzenia

Zwyczaj uroczystego święcenia 25 grudnia powstał w Rzymie u schyłku III lub na początku IV wieku, po czym rozprzestrzenił się na cały świat chrześcijański. Boże Narodzenie stało się jednym z najważniejszych świąt chrześcijańskich od V wieku naszej ery. W miarę upływu czasu powstawały nowe tradycje, niejednolite w różnych krajach, a nawet regionach. Ważne jest, że w czasie tych kilku dni upamiętniamy ważne wydarzenia z życia Zbawiciela: narodziny, pojawienie się Gwiazdy Betlejemskiej, czy pokłon Magów i adorację pasterską.

Wigilia

To jedyny, niepowtarzalny dzień w roku, który jest szczególnym wstępem do Świąt. Towarzyszą mu symbole i zwyczaje, ale też wróżby i przepowiednie.

Wstać trzeba chętnie i szybko, aby przez cały rok nie mieć problemów ze wstawaniem. Kawalerowie i panny powinny pamiętać sen z ostatniej nocy, bo jest szansa, że przyśni im się przyszła żona lub mąż. W tym dniu nie wolno kłócić się, pożyczać pieniędzy i być dla innych niemiłym- to zapowiedź całego roku. Podobno dobrze jest w tym dniu zagrać w karty- pod warunkiem, że się wygra. Dobrze też po kryjomu zabrać sąsiadowi jakiś przedmiot, który później należy zwrócić za niewielki okup. Ma to być gwarancja, że w przyszłym roku wszystko co dobre, będzie wpadać nam do rąk.
Stół wigilijny musi być przygotowany nadzwyczaj elegancko. Ma być przykryty białym obrusem, pod którym umieszcza się siano. Na stole powinno znaleźć się 12 potraw. Tradycja przypisuje im od dawna szczególne znaczenie, dlatego niektóre elementy dań stały się kanonem na polskich stołach.

Aby zapewnić sobie i gościom dobrobyt i szczęście w nadchodzącym roku na stole powinny być m.in.:

* Ryby

stary chrześcijański znak tajemnicy wiary, symbol chrztu, zmartwychwstania i nieśmiertelności, źródło siły, zdrowia i dostatku, a jako ucieleśnienie Chrystusa, symbol strawy duchowej,

*Mak

symbol płodności i obfitości. Symbolizuje także ciszę, spokój, pociechę i zapomnienie. Ma zapewnić domowi dostatek,

*Kapusta

chroni od złego. W połączeniu z grochem lub grzybami daje siłę i zdrowie (Grzybom przypisywano magiczną moc łączenia się ze światem zmarłych, w Rzymie były pokarmem bogów. Groch- chroni przed chorobami),

* Buraki

zapewniają długowieczność i urodę,

*Miód

boski nektar, symbol szczęśliwego życia, bogactwa, miłości i mądrości. Chroni od złego, dodaje energii, odżywia i odtruwa, wzmacnia serce. Przynosi radość, bogactwo ducha i długie życie,

*Orzechy

wzmacniają zdolności intelektualne, mądrość,

*Migdały

symbolizują urodzaj i miłość,

*Owoce suszone

sprzyjają oczyszczeniu organizmu,

*Śliwki

odpędzają złe moce oraz zapewniają długowieczność,

*Produkty zbożowe

są źródłem życiodajnej mocy, symbolizują duże zbiory, świadczą o pomyślności w nadchodzącym roku… i in.

„Kiedyś do stołu podawała najstarsza córka. Gospodyni obłożona szmatami musiała siedzieć nieruchomo, żeby kury dobrze się niosły na wiosnę. Natomiast gospodarz rzucał do góry groch i fasolę, żeby zapewnić rodzinie urodzaj zbóż. Dobre zbiory w sadzie miało zapewnić delikatne uderzenie siekierą w pień drzewa owocowego, które potem obwiązywano powrósłami… Można też było zadbać o zdrowie całej rodziny, kładąc pod stołem sztabkę żelaza. Trzymanie nóg w pobliżu tego metalu podczas wigilii zabezpieczało przed zmęczeniem i chorobą… ścinanie włosów i rzucanie za siebie, miało zapobiec łysieniu…” (Krajobrazy, r.w.n.)

Ważnym zwyczajem jest pozostawianie wolnego nakrycia przy stole. To miejsce przygotowane jest dla zbłąkanego wędrowca, niespodziewanego gościa lub na pamiątkę osób, których odeszły.

Modlitwa

Przed kolacją wszyscy zebrani przy stole modlą się. Każda rodzina posiada dziś własny rytuał, najczęściej jednak jest to czytanie fragmentu Pisma Świętego przy zapalonej świecy:

„W owym czasie wyszło rozporządzenie Cezara Augusta, żeby przeprowadzić spis ludności w całym państwie. Pierwszy ten spis odbył się wówczas, gdy wielkorządca Syrii był Kwiryniusz.

Wybierali się więc wszyscy, aby dać się zapisać, każdy do swego miasta. Udał się także Józef z Galilei, z miasta Nazaret, do Judei, do miasta Dawidowego, zwanego Betlejem, ponieważ pochodził z domu i rodu Dawida, żeby się dać zapisać z poślubioną sobie Maryją, która była brzemienna.

Kiedy tam przebywali, nadszedł dla Maryi czas rozwiązania. Porodziła swego pierworodnego Syna, owinęła Go w pieluszki i położyła w żłobie, gdyż nie było dla nich miejsca w gospodzie.

 

W tej samej okolicy przebywali w polu pasterze i trzymali straż nocną nad swoja trzodą. Naraz stanął przy nich anioł Pański i chwała Pańska zewsząd ich oświeciła, tak że bardzo się przestraszyli.

Lecz anioł rzekł do nich „Nie bójcie się! Oto zwiastuję wam radość wielką, która będzie udziałem całego narodu: dziś w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz Pan.

A to będzie znakiem dla was: znajdziecie Niemowlę owinięte w pieluszki i leżące w żłobie”. I nagle przyłączyło się do anioła mnóstwo zastępów niebieskich, które wielbiły Boga słowami: „Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom Jego upodobania”.

Po odczytaniu Ewangelii odmawiana jest modlitwa dziękczynna. Dziękujemy Bogu za dar życia naszego i naszych bliskich, prosimy o dar zbawienia dla zmarłych z rodziny. Rozpoczęcie i zakończenie poprzedzone jest znakiem krzyża.

Dzielenie się opłatkiem

Dzielenie się opłatkiem jest symbolem pojednania. Tradycja ta jest polskim zwyczajem od XVIII wieku. Wcześniej opłatkiem, lub chlebem dzielono się z tymi, którzy nie mogli być na Mszy, gdzie chleb lub opłatek był święcony. Niesiono go do domu ludziom chorym lub starszym. Współcześnie przy dzieleniu się opłatkiem składamy życzenia wszystkiego najlepszego, wybaczamy winy i zapominamy o urazach.

Kolędy

W trakcie wieczerzy śpiewamy kolędy i pastorałki, czyli piosenki religijne związane z narodzinami Dzieciątka. Najstarsza polska kolęda „Zdrów bądź królu anielski” pochodzi z 1424 roku. Od tamtej pory powstawało wiele pieśni bożonarodzeniowych- inne śpiewali zakonnicy, inne arystokracja, są też kolędy ludowe. Kolędy w Polsce cieszą się niesłabnącą popularnością juź od XVI wieku. Autorami kolęd byli głównie poeci (Franciszek Karpiński, Mikołaj Sęp Sarzyński czy Andrzej Morsztyn) i znani kaznodzieje jak x. Piotr Skarga. Kolędy śpiewane były przez Polaków w Złotym Wieku i podczas Zaborów. W czasach II Wojny Światowej na podstawie kolęd układano kolędy-patriotyczne. Do czasów nam współczesnych w różnych śpiewnikach przetrwało ponad 500 kolęd i pastorałek.

Choinka

Bardzo trudno jest stwierdzić, kiedy choinka stała się symbolem Bożego Narodzenia. Święte drzewa istniały w wielu kulturach, znaleźć je można w mitach i legendach. Wszędzie symbolizowały moc, życie i siłę. Na jednym z miedziorytów z 1553 roku drzewo jodłowe, ozdobione gwiazdą i świecami zostało umieszczone obok żłóbka z Jezusem. W następnych wiekach znaleźć je można na obrazach o tematyce bożonarodzeniowej, a z relacji historycznych wiadomo, że występowała jako dekoracja domów we Francji i w Niemczech.
Zwyczaj ubierania choinki na Suwalszczyźnie opisuje Marian Pokropek. Pisze, że tradycja na tym terenie przyjęła się stosunkowo niedawno. W niektórych wsiach pojawiła się dopiero w okresie międzywojennym i to przeważnie tylko w domach, gdzie były dzieci. Strojono ją w zabawki wykonane przez same dzieci i młodzież. Na wiele dni przed wigilią dzieci kleiły z kolorowych papierów, bibułek i słomek, wydmuszek z jaj, grochu itp. różnorodne łańcuchy, gwiazdki, bombki, jeżyki, pajace itp.
Na choince wieszano jabłka, cukierki i lizaki. Świeczki mają symbolizować gwiazdy, które rozświetlają niebo, zaś gwiazda umieszczona na samej górze- Gwiazdę Betlejemską. Tradycyjnie choinkę ubiera się w wigilię Bożego Narodzenia.

Prezenty, Święty Mikołaj

Świąteczne prezenty – to tradycja najbardziej oczekiwana przez dzieci. Jest to zwyczaj obdarowywania osób, które kochamy, często możliwość spełnienia marzeń zbieranych cały rok. Bożonarodzeniowy prezent to podarunek wyjątkowy. Symbol upamiętnia świętego Mikołaja, biskupa Mirry, który pomagał ludziom pokrzywdzonym, a także obdarowywał biednych.

Mikołaj urodził się w Patarze. Był jedynym synem pobożnych i bogatych rodziców. Po śmierci rodziców rozdał odziedziczony majątek. Gdy wybierano biskupa w Mirze, ustalono, że będzie nim pierwsza osoba, która rano wejdzie do kościoła, by się pomodlić. To był Mikołaj, który jako biskup dbał nie tylko o potrzeby duchowe, ale także materialne swoich wiernych, np. ułatwił zamążpójście trzem córkom zubożałego szlachcica, podrzucając im skrycie pieniądze, o czym wspomina na kartach „Boskiej komedii” Dante Alighieri . Zasłynął z tego, że był człowiekiem łagodnym i dobrym. Kiedy Konstantyn I Wielki skazał trzech młodzieńców z Miry na karę śmierci, Święty udał się osobiście do cesarza, aby prosić o ich ułaskawienie. Jedna z legend głosi także, że swoją modlitwą uchronił rybaków od utonięcia w czasie gwałtownej burzy, dlatego jest uznawany za ich patrona. Przypisuje mu się również cud wskrzeszenia trójki ludzi, zamordowanych przez hotelarza za to, że nie mogli mu zapłacić należności. Kolejna legenda dotyczy czasów wielkiego głodu. Mikołaj ukazał się we śnie kapitanowi statku, który transportował zboże i skłonił go do zawinięcia do portu w Andriake. W porcie wyładowano sto korców zboża, które rozdzielono między głodujących mieszkańców Miry. Gdy statek dopłynął do celu swojej podróży, czyli Konstantynopola to okazało się, że w ładunku niczego nie brakuje. Św. Mikołaj zmarł 6 grudnia; dokładny rok jego śmierci pozostaje nieznany, ale przypuszczalnie stało się to między rokiem 345 a 352. Został pochowany w Mirze. W XI wieku jego relikwie przewieziono do włoskiego miasta Bari, gdzie znajdują się do dziś.

Pasterka

Pasterka to uroczysta Msza święta, odprawiana zazwyczaj o północy z 24 na 25 grudnia, chociaż w wielu miejscach odbywa się jeszcze wcześniej. Upamiętnia czas oczekiwania narodzin Jezusa i modlitwę pasterzy przy żłóbku. „ Msza w nocy obwieszcza światu radosną nowinę o Narodzeniu obiecanego Mesjasza: „Radujmy się wszyscy w Panu, dzisiaj narodził się nam Zbawiciel. Dzisiaj prawdziwy pokój zstąpił z nieba na ziemię”. Polska nazwa „Pasterka” ma nawiązywać do ludzi, którzy pod osłoną nocy udają się do kościoła i przypominają pasterzy, którym objawił się Anioł Pański zwiastując radosną nowinę.

W rzeczywistości teksty mszalne pozwalają nam zobaczyć Aniołów Bożych, ich radość i zaczątek spełniania się tajemnicy zbawienia. Stąd tą Mszę nazywa się często Mszą Anielską. Msza o świcie ukazuje nam pasterzy, którzy przybywają do Żłóbka by oddać pokłon Panu. To jest rzeczywista Msza Pasterska.

„Światło zabłysło dzisiaj nad nami, bo Chrystus nam się narodził. Nazwano Go imieniem: Przedziwny Doradca, Bóg Mocny, Książę Pokoju, Ojciec Wieczności, a Jego królestwu nie będzie końca”. Pasterze znaleźli Maryję, Józefa i Niemowlę” (Filipini.eu).

Kolęda i kolędnicy

Kolęda

W okresie między Bożym Narodzeniem, a wielkim postem kapłani odwiedzają katolickie domy. Wizyta duszpasterska to rozmowa i wspólna modlitwa z rodziną. Księża udzielają rodzinie i obejściu błogosławieństwa. W zamian mogą otrzymać podziękowanie lub kolędę- datek lub prezent.
Kolęda ma bogatą tradycję. W Rzeczypospolitej szlacheckiej plebani i ich zastępcy odwiedzali w asyście organisty lub innych sług kościelnych domostwa wiernych, wstępując zarówno do dworów, jak i chat najbiedniejszych kmieci. Duchowni wygłaszali wszędzie krótkie kazania, dawali błogosławieństwo i otrzymywali w zamian tzw. kolędę- chłopi dawali słoninę, ser, suszone grzyby, jaja, orzechy oraz drobne sumy pieniężne. Szlachta ofiarowała datki i w naturze i w pieniądzach, ponadto urządzała wystawne przyjęcia. Kolęda upływała na ogół w pogodnej atmosferze.
Z pobytem w domu księdza łączono pewną wróżbę:

„Po wyjściu księdza, dziewki ubiegają się do stołka, na którym ksiądz siedział; która pierwsza usiądzie, ma sobie za wróżbę, że tego roku za mąż pójdzie” (J.Kitowicz)

Kolędnicy

Chodzenie kolędników trwa od 25 XII do 2 lutego, w zależności od regionu Polski, chociaż nie jest to tylko polska tradycja. Jest to wędrówka „od domu do domu” grupy osób, przebranych za postacie biblijne, dzikie zwierzęta i ptaki, oraz postacie, nawiązujące do szopki w Betlejem. Kolędnicy śpiewali pieśni bożonarodzeniowe, lub też specjalne pieśni- kolędy dopasowane do okoliczności składanej wizyty. Ich motywem było Boże Narodzenie, ale też życzenia Noworoczne, zabawne przyśpiewki i teksty pisane na melodię znanych pieśni religijnych, w sposób żartobliwy.

Często przedstawiano scenę narodzin Jezusa, podróż Matki Boskiej i św. Józefa do Betlejem, witanie Dzieciątka przez Trzech Króli, hołd pasterzy… Po przedstawieniu w sposób dowcipny domagano się datku lub poczęstunku.

Kolędnicy witani byli wszędzie z radością. Na wsi każdy gospodarz miał przygotowane na ten cel datki- smakołyki, ciasta, czasem pieniądze, które ofiarowano kolędnikom za zabawę.
Kolędników chętnie witały dzieci. Turoń, Niedźwiedź, czy chociażby Dziad usiłował złapać dziecko, by je „uściskać” lub uderzyć kijem, zaś dzieci z krzykiem uciekały, nie chcąc dać się złapać. Przedstawienia były ciekawe, poważne, lub wzbudzające salwy śmiechu, ale zawsze stanowiły rozrywkę.

„ Niektóre kolędy miały oryginalną treść. Znana jest np. kolęda kurpiowska, w której zazdrości się Betlejem, że miało szczęście być miejscem narodzenia Jezusa. Daje ona do zrozumienia, że niebo popełniło błąd, gdyby bowiem dzieciątko urodziło się w puszczy, to byłoby „serdecnie uccone”, urodziłoby się w izbie, otrzymałoby „chlebek”, „ mlyćko z jagiełkami”, zajączka, kuropatwę, nawet flaszeczkę miodowej wódki!” (Z. Kamykowski)

Tradycje i zwyczaje Bożego Narodzenia to temat wielu książek, opowiadających o obrzędach w Polsce, a to na przełomie wieków, a to w odniesieniu do określonego regionu naszego kraju. Pamiętajmy też, że tworzymy je również my sami dla przyszłych pokoleń. Wyciągając z kuferka zabawki na choinkę, które przypominają nam wieczerze wigilijne w latach naszej młodości, miejmy świadomość, że zakupione przez nas nowoczesne bombki też kiedyś będą dla innych pokoleń reliktem.

Źródła:
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wrocław 1951.
M. Pokropek, Ludowe tradycje Suwalszczyzny, Suwałki 2010.
https://biblia.deon.pl/
https://www.polskatradycja.pl/piesni/koledy.html

https://zyciorysy.info/sw-mikolaj/
https://filipini.eu/